Cận cảnh thảm họa núi lửa phun trào Hunga-Tonga nhìn từ vệ tinh

Núi lửa ngầm Hunga Tonga-Hunga Ha’apai tại quốc đảo Tonga được cho là gây nên một trong những vụ phun trào dữ dội nhất từng được vệ tinh ghi lại.

Nghiên cứu gần đây về lịch sử địa chất của núi lửa cho thấy vụ phun trào mạnh bất thình lình như thế này tương đối hiếm gặp. Cứ vài nghìn năm mới có một vụ phun trào với cường độ tương tự. Đối với Tonga, đây là thảm họa có sức tàn phá to lớn, theo Janine Krippner, nhà núi lửa học làm việc trong Chương trình núi lửa toàn cầu của Viện Smithsonian.

Cận cảnh vụ phun trào núi lửa Tonga vào ngày 15 tháng 1 năm 2022, được chụp bởi vệ tinh thời tiết Himawari 8 của Nhật Bản.

Chỉ vài tuần trước, một ngọn núi lửa dưới biển có thể nhận biết thông qua hai quần đảo không người ở thuộc Vương quốc Tonga bắt đầu phun trào. Ban đầu, vụ phun trào dường như vô hại với những cột tro và chấn động nhỏ mà rất ít người sống ngoài quần đảo có thể nhận thấy. Nhưng trong vòng 24 giờ, núi lửa có tên Hunga Tonga-Hunga Ha’apai thu hút sự chú ý của cả thế giới.

Sau khoảng thời gian tĩnh lặng vào đầu tháng 1/2021, hoạt động phun trào trở nên ngày càng dữ dội. Phần giữa hòn đảo biến mất trong ảnh vệ tinh. Những cột tro cao sừng sững thu hút lượng sét kỷ lục. Theo Chris Vagasky, nhà khí tượng học và quản lý ứng dụng sét ở công ty đo lường thời tiết Vaisala ở Phần Lan, 5.000 – 6.000 tia sét giáng xuống núi lửa mỗi phút.

Vào sáng sớm ngày 15/1, núi lửa trải qua một vụ nổ cực mạnh. Sóng xung kích lan ra từ hòn đảo ở vận tốc âm thanh. Người dân ở một số nơi tại New Zealand cách đó hơn 2.090 km có thể nghe thấy tiếng nổ siêu thanh. Sóng xung kích di chuyển nửa vòng Trái Đất, truyền tới tận nước Anh ở khoảng cách 16.093 km.

Hình ảnh về vụ phun trào năm 2022 của Hunga Tonga trên Nam Thái Bình Dương được vệ tinh GOES West của Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia (NOAA) ghi lại vào ngày 15 tháng 1 năm 2022. Có thể thấy rõ sóng xung kích của vụ nổ.

Cận cảnh núi lửa Tonga phun trào do vệ tinh GOES West của NOAA chụp vào ngày 15/1/2022.

Cận cảnh núi lửa Tonga phun trào do vệ tinh GOES West của NOAA chụp vào ngày 15/1/2022.

Vụ nổ cực đại và sóng thần mạnh đến từ quần đảo núi lửa tương đối nhỏ hé lộ sức mạnh khó tin của vụ phun trào. Dù không phải nguyên nhân của trận sóng thần, sóng xung kích làm dấy lên một đợt sóng lớn khác. Không khí di chuyển nhanh tác động tới mặt biển mạnh đến mức đủ để đẩy nước dạt ra trong hiện tượng gọi là sóng thần khí.

Sóng thần nhanh chóng ập đến khiến người dân kinh hoàng. Sóng thần tràn qua Tongatapu, hòn đảo chính của vương quốc, nơi có thủ đô Nuku’alofa, cách núi lửa chỉ vài chục kilomet về phía nam. Đường phố ngập lụt và người dân vội vã sơ tán, kéo theo mạng lưới liên lạc bị gián đoạn. Những cột sóng lướt ngang mặt biển phía tây bắc Thái Bình Dương, tạo ra sóng trào ở Alaska, Oregon, Washington và British Columbia. Các trạm ở California, Mexico, và một số nơi tại Nam Mỹ cũng ghi nhận những cơn sóng thần nhỏ.

Cận cảnh núi lửa Tonga phun trào vào ngày 15 tháng 1 năm 2022, được chụp bởi vệ tinh thời tiết Himawari 8 của Nhật Bản.

Hunga Tonga-Hunga Ha’apai nằm ở khu vực Nam Thái Bình Dương, nơi tập trung rất nhiều núi lửa. Một số núi lửa nhô lên mặt nước trong khi vài núi lửa chìm sâu dưới nước. Những sự kiện phun trào trong quá khứ tạo ra bè đá bọt rộng bằng cả thành phố. Nhiều núi lửa phát nổ tạo ra những quần đảo mới gần như ngay sau đó. Vành đai núi lửa này tồn tại do mảng kiến tạo Thái Bình Dương liên tục đâm sâu xuống phía dưới mảng kiến tạo Australia. Khi mảng kiến tạo chìm sâu xuống tầng đá siêu nóng của lớp phủ, nước bên trong bị nung nóng và trào lên lớp phủ bên trên. Việc ngấm nước khiến tầng đá nóng càng dễ chảy hơn. Quá trình tạo ra rất nhiều magma nhớp dính và chứa đầy khí, điều kiện hoàn hảo dẫn tới những vụ phun trào bùng nổ.

Núi lửa Hunga Tonga-Hunga Ha’apai không phải là ngoại lệ. Dải đất phía trên núi lửa rộng hơn 19 km có một hõm sâu hình cái vạc rộng khoảng 4,8 km bị nước biển che khuất. Miệng núi lửa này từng phun trào dữ dội vào năm 1912, đôi khi nhô lên phía trên những cơn sóng trước khi tiếp tục chìm dưới nước do xói mòn. Vụ phun trào năm 2014 – 2015 tạo ra một hòn đảo tồn tại lâu dài, ngôi nhà của nhiều loài thực vật rực rỡ và cú lợn lưng xám.

Toàn cảnh núi lửa Hunga-Tonga phun trào được chụp bởi vệ tinh Himawari 8 của Nhật Bản.

Khi Hunga Tonga-Hunga Ha’apai bắt đầu phun trào lần nữa vào ngày 19/12/2021, ngọn núi lửa gây ra hàng loạt vụ nổ và cột tro cao 16 km. Trong vài tuần tiếp theo, dung nham mới phun trào đủ để hòn đảo mở rộng gần 50%. Vào dịp năm mới, núi lửa Hunga Tonga-Hunga Ha’apai trở nên tĩnh lặng. Sau đó, chỉ trong hai ngày, tình huống xoay chuyển đột ngột. Những vụ nổ của núi lửa bắt đầu dữ dội dần, sét xuất hiện từ cột tro nhiều hơn bất kỳ vụ phun trào nào trong lịch sử.

Từ tối ngày 14/1 đến sáng sớm ngày 15/1/2022, núi lửa sản sinh hàng chục nghìn tia sét. Có thời điểm, ngọn núi lửa ở Tonga tạo ra 200.000 tia sét chỉ trong một giờ. So với Hunga Tonga-Hunga Ha’apai, vụ phun trào năm 2018 của núi lửa Anak Krakatau ở Indonesia sinh ra 340.000 tia sét trong một tuần.

Toàn cảnh trái đất khi xảy ra vụ phun trào núi lửa Honga-Tonga, được chụp bởi vệ tinh thời tiết Himawari 8 của Nhật Bản.

Cảnh tượng có thể kỳ thú khi nhìn từ xa, nhưng ở khoảng cách, khung cảnh trông như tận thế với những tia sét liên tục giáng xuống, đệm bởi tràng sấm rền vang bất tận và núi lửa sục sôi. Các nhà khoa học đang nóng lòng tìm hiểu nguyên nhân gây ra vụ phun trào và diễn biến tiếp theo. Giới nghiên cứu đang tìm hiểu về yếu tố kiến tạo và địa chất liên quan tới vụ phun trào, từ đó dự đoán tương lai của ngọn núi lửa.

Nguồn: National Geographic, Petapixel, SpaceExplored